Γυναίκες στην επανάσταση της Χαλκιδικής το 1821

Γράφει ο Γιάννης Αικατερινάρης

Οι προσωπογραφίες της Γιαννάκινας και της Αικατερινάρας

(αναρτώ αντιγράφοντας άρθρο της Ευδοκίας Αικατερινάρη, που δημοσιεύτηκε στο ένθετο του σημερινού φύλλου της εφημερίδας της Πάτρας "Πελοπόννησος", αφιερωμένο στη γυναίκα)

"Η ιστοριογραφία των επαναστατικών κινημάτων του 1821, αλλά και άλλων περιόδων του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, αναφέρεται κατά το πλείστον στα πεδία των μαχών και στην αποκλειστική συμμετοχή των ανδρών. Ο ρόλος των γυναικών, εν προκειμένω των δύο της Χαλκιδικής που προαναφέρθηκαν, παραμένει άγνωστος όπως άλλωστε και το πολύνεκρο όσο και σημαντικό κίνημά της.

Η Γιαννάκινα ταυτοποιήθηκε ως η ηρωίδα γυναίκα του Πολυγύρου, που «αφηγήθηκε» στις Γαλλίδες γυναίκες το ολοκαύτωμα της πατρίδας της και τα συγκλονιστικά βιώματά της. Όλα αυτά, μεταφρασμένα στα γαλλικά από φιλέλληνα, καταγράφηκαν στο βιβλίο «Les femmes Grecques aux dames Francaises», που εκδόθηκε το 1827 στις Βρυξέλλες (σσ. 49-60). Πέρα από τις άλλες μαρτυρίες, στη λαϊκή παράδοση διασώθηκε και το παρακάτω:

«Πήραν (οι Τούρκοι) άσπρα, πήραν φλουριά, πήραν και καραγρόσια

Πήραν την κυρ Γιαννάκινα, την πρώτ’ αρχοντοπούλα.

Ξυπόλητη την έσερναν, ξυπόλητη την πάνε

Κι ένα μικρό μπεόπουλο κρυφά την κουβεντιάζει

Περπάτα κυρ. Γιαννάκινα, περπάτ’ αρχοντοπούλα

Μην ναν’ τα’ ασήμια σε βαράν, μην ναν’ τα καραγρόσια

Ούτε τ’ ασήμια με βαρούν, μηδέ τα καραγρόσια

Μον’ με βαρεί πικρή σκλαβιά, δική μ’ και τ’ αδελφού μου».

Η Γιαννάκινα και ο σύζυγός της Παπαγιαννάκης (γεν. 30-1-1752) απέκτησαν τέσσερα παιδιά. Ο πρωτότοκος γιος τους Κύρκος (γεν. στις 27-4-1770) εκτελέστηκε από τους Τούρκους στα γεγονότα του Πολυγύρου στις 16-5-1821, όπως αναφέρεται στα ιστορικά πονήματα των αρχών του 20ου αι. Η θανάτωση την άλλη μέρα του υποδιοικητή και των 18 ανδρών της τουρκικής φρουράς, στάθηκε η αφορμή της κήρυξης της επανάστασης της Χαλκιδικής υπό την ηγεσία του Εμμανουήλ Παπά.

Η χήρα του Κύρκου συνέχισε τον αγώνα, όπως πιστοποίησε η Αγγελική Μεταλλινού (Τσιώμου), συγγραφέας της «Παλαιάς Θεσσαλονίκης» (σελ. 26), αλλά και η αδελφή της Μερόπη Τσιώμου (Βασιλικού) στα δικά της «ημερολόγια» της δεκαετίας του ’20. Αντιγράφοντας τα παλαιότερα «Ιστορικά σημειώματα του Κωστάκη Τάττη, Θεσσαλονικέως δικηγόρου και ιστορικού», “το 1821 εν Θεσσαλονίκη, ποιοι οι πρώτοι ήρωες και μάρτυρες”, κεφ. ”πρωτεργάτες της Εθνικής Παλιγγενεσίας”» έγραψε: «Ο Χρήστος Μενεξές, είχε εγκατασταθεί εν Θεσσαλονίκη τω 1780 ως έμπορος σιτηρών. Η αδελφή του (σημ. Στην πραγματικότητα επρόκειτο περί της αδελφής της γυναίκας του, το γένος Μπαλατζούκα ή Κωστάρα από τον Πολύγυρο) έδρασεν μεγάλως εις Πολύγυρον κατά την επανάστασιν της Χαλκιδικής, ονομασθείσα δια την γενναιότητά της Κατερνάρα (Αικατερινάρα), εξ ης κατάγεται η οικογένεια των Κατερνάρηδων εν Πολυγύρω». Ο γιος της Γιαννάκης Κύρκου Αικατερινάρης, μεγαλέμπορος και σημαντική προσωπικότητα του Πολυγύρου, συνέχισε τον αγώνα των γονιών του. Εκτελέστηκε από τους Τούρκους μαζί με άλλους προκρίτους κατά το δεύτερο επαναστατικό κίνημα της Χαλκιδικής, στις 22 Απριλίου 1854.

Δεύτερο παιδί των Παπαγιαννάκιδων ήταν ο Μαυρουδής (γεν. 10-4-1972), του οποίου η προσφορά στην πατρίδα, πριν σκοτωθεί τον Σεπτέμβριο του 1821, πιστοποιείται σε έγγραφο αίτημα, στις 27ης Μαρτίου 1833, της γυναίκας του Γερακίνας προς τον βασιλιά Όθωνα: «Η υποφαινόμενη, χήρα ενός των υπέρ του ιερού αγώνος προμάχων ελλήνων, αφού εις διάστημα δώδεκα χρόνων υπέφερα τας ταλαιπωρίας της δυστυχούς ζωής, κατέστην ανίκανος, πλέον να τρέφωμαι εκ των κόπων των χειρών μου. Η πεποίθησις του ότι και η οικογένειά μου συνετέλεσε με παντός είδους θυσίας εις την πρόοδον και στερέωσιν του μεγάλου εθνικού σκοπού, με κάμει θαρραλέως να προσδράμω εις την προστασίαν της υμετέρας Μεγαλειότητος εύελπις ότι θέλει ευαρεστηθή να αξιώση και εμέ της πατρικής κηδεμονίας την οποίαν η ευσπλαχνία της χαρίζει εις τους άξιους περιθάλψεως. Επισυνάπτεται δε και μαρτυρικόν των εκδουλεύσεων και θυσιών του ανδρός μου».

Ο τρίτος γιός τους, ο Γιαννάκης, γεννήθηκε στον Πολύγυρο στις 5-4-1775, χρημάτισε Λογοθέτης στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και κατά συγκλίνουσες μαρτυρίες έπεσε στο Μεσολόγγι τον Απρίλιο του 1826. Γιος του ήταν ο Γεώργιος Χρυσίδης (1799-1873), εφημεριδογράφος των εφημερίδων «Γενική» και «Εθνική» και γραμματικός του Γεωργίου Κουντουριώτη.

Το τέταρτο παιδί τους η Συργιάνω (γεν. το 1777), κατόπιν απαγωγής και βιασμού της, οδηγήθηκε σε αναγκαστικό γάμο. Σταθμίζοντας αυτά και με την παρέμβαση του αδελφού της, το Πατριαρχείο (επί Γρηγορίου του Ε΄) της χορήγησε διαζευκτήριο. Στην «διήγησή» της προς τις Γαλλίδες γυναίκες, η Γιαννάκινα περιγράφει πως μαζί με την κόρη και την εγγονή της Ελένη υπέστησαν απάνθρωπα βασανιστήρια και οδηγήθηκαν στα σκλαβοπάζαρα του Τούρκου δυνάστη.

Ευδοκία Γούλα Αικατερινάρη"

Σημ. Επεξηγήσεις για τις επισυναπτόμενες στο άρθρο εικόνες και την έκδοση του ένθετου:

Η πρώτη εικόνα είναι από το σημερινό (8-3-2021) εξώφυλλο του ένθετου της εφημερίδας «Πελοπόννησος». Είναι αφιερωμένο στις γυναίκες και στο ρόλο ορισμένων από αυτές στην Επανάσταση του 1821. Ανάμεσα στα άρθρα που περιλαμβάνει είναι και το παραπάνω δικό μου, στο οποίο παρουσιάζω δυο γυναίκες της Χαλκιδικής, που συμμετείχαν στα τεκταινόμενα εκείνης της εποχής και εντοπίζονται στο γενεαλογικό δέντρο 3 αιώνων της οικογένειας Παπαγιαννάκη-Αικατερινάρη, το οποίο και επισυνάπτω, πέραν των εικόνων της δημοσίευσης.

Για την έκδοση του σημαντικού αυτού ένθετου η εφημερίδα επισημαίνει ότι πραγματοποιήθηκε σε «συνεργασία με τον Σοροπτιμιστικό Όμιλο Πάτρας, κινητοποιήθηκαν γυναίκες απ’ όλη την Ελλάδα και για πρώτη φορά συγκεντρώθηκαν σε ένα ένθετο γυναίκες του αγώνα».

Οι άλλες δύο εικόνες της δημοσίευσης είναι γκραβούρες που αναφέρονταν στη Χαλκιδική, στον καζά της Κασσάνδρας κατά την οθωμανική περίοδο («άλωση Κασσάνδρας» και «γυναίκες της Θεσσαλονίκης - Βασιλικών»), ενώ η τέταρτη είναι προσωπογραφία της Πολυγυρινής Τριανταφυλλιάς Παπακυρίτση (συγγενούς της Γιαννάκινας), που παντρεύτηκε στην Αθήνα τον Δημ. Κριεζή.

Ο πίνακας αυτός, που φιλοξενείται στην Εθνική Πινακοθήκη της Αθήνας, φιλοτεχνήθηκε από τον ζωγράφο Ανδρέα Κριεζή, συγγενή του συζύγου της.

Ο ίδιος έκανε και το πορτρέτο του Θεόφιλου Καΐρη και γι’ αυτό μάλιστα το λόγο τον ευχαρίστησε η αδελφή του Θεόφιλου Καΐρη, η λογοτέχνιδα Ευανθία Καΐρη, με γράμμα που έστειλε από την Άνδρο τον Μάρτιο του 1845.